English  |  Turkmen  | فارسی

دشت گرگان يا ترکمن صحرا که در جنوب رودخانه اترک قرار دارد و از جنوب و جنوب شرقی به کوهپايه های جنگلی البرز (دنباله شرقی جبال البرز) محدود می شود ، ارتفاع چندانی از سطح دريای مازندران ندارد.  در شمال ترکمن صحرا منطقه وسيع و عمدتا کم ارتفاعی قرار دارد که تا ناحيه جنگلی روسيه آسيايي امتداد می يابد  و در مشرق رفته رفته مرتفع شده به کوه های خراسان می پيوندد.

اين دشت از آبرفت رسوبات کوه های البرز که چين خوردگی های دوران چهارم زمين شناسی اند و نيز در نتيجه کم شدن آب دريای خزر و عقب نشينی آن بوجود آمده است . بخش بزرگی از آن در شمال غربی کم آب ، بيابانی ، شوره زار و خارزار است اما در کناره های رودخانه ها و کوهپايه ها ، حاصلخيز و پربار است.

آب و هوای ترکمن صحرا از هوای مديترانه ای در کرانه های خزر تا هوای گرم و خشک نواحی شمال غربی و هوای معتدل کوهستانی متغیر است . ميزان متوسط بارندگی سالانه در کناره های دريای خزر به 640 ميليمتر می رسد و هر چه از اين ناحيه دورتر شويم از ميزان آن کاسته می شود.

تنوع آب و هوا ، تنوع پوشش گياهی و حيات وحشی غنی را باعث شده است. بخشی از مناطق کوهستانی ترکمن صحرا که به کوه های خراسان می پيوندد از درختان کاج ، انجير ، انار ، فندق ، توت و بوته های تمشک پوشانده شده و بخشی که به دامنه های لبرز متصل می شود از بلوط ، چگر ، آلش ، چنار ، زبان گنجشک ، گردو ، قراچاق ، اقاقيا ، آلو ، انجير ، امرود و سيب جنگلی . در جنگل ها و دشت های منطقه شغال ، روباه ، گرگ ، گراز ، بزکوهی، خرگوش و پرندگانی چون دراج ، مرغ ماهی خوار ، سار ، شاهين ، کرکس و جغد ها و ديگر انواع پرندگان به فراوانی يافت می شود.

در کوهپايه ها چشمه های بسيار و در دشت ها رودخانه هايي چون قره سو ، گرگان رود  ، اترک ، ساری سو ، يئلی چشمه ، سوغات ، خورخوره و حاجی لت اراضی آن را مشروب می کنند.

اين سرزمين که دارای آثار باستانی فراوان است در زمان هخامنشيان بخشی از ولايت بزرگ هيرکانی محسوب می شود. ساسانيان برای حفظ امنيت اين مرکز مهم از هجوم اقوام آسيای ميانه (هون = هياطله ) ، ديواری عظيم ساختند که دارای برج ها و قروال خانه های متعدد بوده است و مردم آن را به اسکندر نسبت می دهند . آثار اين ديوار در حوالی شهر گوميشان نزديک بندر ترکمن تا کوه های «گلی داغ» به طول بيش از سی فرسنگ ديده می شود. اين ديوار را به سبب خشت های سرخی که از آن به دست آورده اند «قزل آلانگ» ناميده اند. در ناحيه ای که اين ديوار به دريا می رسد ، تپه ای با آثار باستانی ديده می شود که به سبب سکه های نقره فراوانی که در خرابه های آن پيدا شده به «گوميش تپه» معروف شده است.

امروزه ترکمن ها در ميان مرزهای کشور ايران و شوروی زندگی می کنند و طوايفی چند از ايشان در ايران در ناحيه کوهستانی و دشت در شمال غرب استان خراسان و در بخش های قوچان ، بجنورد و سرخس و شمال شرقی استان مازندران در دشت گرگان (ترکمن صحرا) مقيم شده اند.

ترکمن های ايران که عمدتا از طوايف گوگلان ، يموت ، تکه و نخور هستند به دلايل متفاوت هر يک زمانی در اين سرزمين ساکن شده اند و به رغم آنکه يک قوم به حساب می آيند و وجوه مشترک بسياری دارند به سبب شيوه معاش و تجارب تاريخی مختلف ، تفاوت هاي فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی در خور توجهی دارند.

ترکمن های ايران با جمعيتی در حدود يک ميليون نفر در منطقه ای به وسعت تقريبی بيست هزار کيلومتر مربع ساکن اند. يموت ها ساکن ترکمن صحرا (دشت گرگان) هستند ، ناحيه ای که از کناره دريای خزر تا گنبد کاووس و نواحی شمالی آن ، يعنی «مراوه تپه» و «قازان قيه» را در بر می گيرد. يموت ها به دو شعبه جعفربای و آتابای تقسيم می شوند . مرکز جعفر بای ها بندر ترکمن و گوميشان است و آتابای ها در نواحی شرقی در امتداد رود اترک مقيم اند. محل سکنای طوايف گوگلان از روستاهای غرب کلاله (گرکز و خواجه لر) شروع می شود و در شمال جنگل گلستان تا «گلی داغ» و اطراف مراوه تپه ادامه می يابد. گوگلان ها در شمال خراسان در منطقه جرگلان و حصارچه نيز پراکنده اند. طوايف نخور در جرگلان در شرق گوگلان ها و نواحی مرزی ايران و شوروی در روستاهای یکه سعود ، باقلق ، کرپشلی و قابلقا زندگی می کنند. تکه ها که تعدادشان در ايران بسيار اندک است در روستاهای دشتک ، دويدوخ و تکلک قوز ناحيه جرگلان ساکن هستند.

گنبد کاووس ، راميان ، کلاله ، آق قلا (پهلوی دژ) ، بندر ترکمن ، خواجه نفس ، گوميشان ، بجنورد و مراوه تپه و شهر باستانی گرگان از جمله مراکزی هستند که درصد بالايي از ساکنانش را طوايف شهر نشين شده ترکمن تشکيل می دهند . اين شره ها گذشته از ترکمن ها با پوشش های رنگين سنتی و چشم های مورب ، کازاخ های سپيد جامه و کلاه برافراشتهخ با چکمه های نمدی سفيد ، آذربايجاني های فعال ، سيستانی های صبور و پرکار و کاروان های کوچ روکرد خراسانی ، مازندرانی ، خراسانی ها و فارس ها را در خود جای داده اند