English  |  Turkmen  | فارسی

زبان ترکی را با زبان ها مغولی و تنگوزی که زبان آلتايي ناميده می شوند مرتبط دانسته اند. زبان ترکی بر مبنای نظريه جغرافياي تاريخی و نظريه فونتيک تقسيم بندی شده است که تقسيم بندی نخست بيشتر مورد پذيرش است . تقسيم بندی زبان ترکی بر مبنای نظريه نخست به شرح زير است:

   ترکی باستان که کتيبه های اورخون و ينی سئی نمونه آنست (زبان اويغوری)

   ترکی ميانه يا گروه زبان های غربی

   ترکی جديأ که زبان ترکمنی که جزء گروه زبان های جنوب غربی و زير شاخه اغوز است و به زبان آذری جديد نزديک می باشد از اين گروه است.

ترکمن ها مانند ديگر اقوام کوچ رو بندرت به ثبت و ضبط احوال و اقوال بزرگان خود پرداخته اند و تنها نوشته های مورخين و سياحان روشنگر نکاتی درباره آنهاست.

از ادبيات قوم جز تعدادی قليل که در قرن دهم هجری می زيسته اند و از ايشان اشعاری چند و بندرت ديوانی به يادگار مانده است بقيه بر ما ناشناخته اند.

از شاعران مشهور قرن دهم هجری ، محمد بايرام خان است که فرمانده و مردی سلحشور بوده ، اشعاری در وصف جنگ و نبرد سروده که در ميان ترکمنان به دليل شکل زندگی آنها مورد تحسين و مقبول عام بوده است . از شعرای دوازدهم هجری به نام هايي چون « برخوردار ترکمن » که به فارسی می سروده و عندليب و معروفی و عبدالستار قاضی بر می خوريم که شاعر اخير ديوانی به نام جنگ نامه دارد. دولت محمد آزادی از طايفه گوگلان مختومقلی  فراغی شاعر مشهور ترکمن نيز در قرن دوازدهم می زيسته که به آزادی تخلص می کرده است . او از علمای بزرگ مورد احترام طايفه و طرف مشورت بوده و در يکی از کتاب هايش به نام « وعظ آزادی » از مسايل مبتلا به طايفه خود سخن گفته است.

مختومقلی فراغی پسر دولت محمد آزای که در شمال شرقی گنبد کاووس در ايران زاده شد (1733-1790) . در ابتدا از محضر پدر خود که اديب بود استفاده کرد و سپس برای ادامه تحصيل به خيوه رفت. او پس از اتمام تحصيلات در مراکز دينی و مدارس مذهبی خيوه به وطن بازگشت . مختومقلی در دوران پر آشوبی می زيست و از نظر اجتماعی تحولات زيادی را شاهد بود. کشمکش های نظامی و سياسی ترکمن ها با يکديگر و با ولايات اران و نبرد های بی انتها بين خان های مختلف ترکستان او را نسبت به مسايل اجتماعی قومش حساس و هوشيار کرده بود . اشعار مختومقلی که بسيار ساده و روان است ، در ميان مردم سينه به سينه نقل شده است و سخنان او در ميان مردمش حکم کلمات قضار را يافتهو تشخيص اين اشعار از ضرب المثل های رايج ترکمن دشوار تر است . او دوستدار مردم بود و شادی خود را بسته به کامروايي و خوشی مردمش می دانست و وطنش را از هر چيزی عزيزتر داشت و خواستار وحدت طوايف مختلف ترکمن و دوستی ميان آنان بود. مردم برای شنيدن اشعار و سخنانش از هر جا به ديدارش می شتافتند و از محضرش استفاده می کردند . مقبره مختومقلی امروز در محلی به نام « آق توقای » در خاک ايران قرار دارد که زيارتگاه گوگلان ها و ديگر طوايف ترکمن است.

وامبری ترکمن ها را ديده است که هنگام شب مخصوصا در شبان زمستان دل به قصه پريان و داستان های تاريخی می سپارند و نهايت خوشی شان در لحظاتی است که به آواز بخشی که اشعار « قرقلو» و امان ملا و يآ مختومقلی حماسه سرای ملی را به همراهی دوتار می خواندگوش دهند. مختومقلی که هم وطنانش مقام او را تا الوهيت بالا برده اند و مقام او با افسانه ها آميخته شده را مردی فوق العاده معرفی کرده اند که توسط عمر يکی از خلفای راشدين روشن شده و شروع به گفتن اشعاری نغز کرده است . او  می گويد که مجموعه اشعار مختومقلی دارای جنبه خاصی است زيرا که اولا نمونه کاملی از لهجه خالص ترکی است ثانيا در نوشته هايش يک قاعده محکمی وجود دارد که در ساير آثار ادبی شرقی بندرت ديده شده است.

مسکين قليچ از طايفه گوگلان شاعر توانای ديگری است که در قرن 18 ميلادی می زيست و قربان دردی ذليلی از طايفه گوگلان و تيره گرکز (نوه خواهر مختومقلی) نير هم عصر او بود. او نيز که تحصيلات خود را در خيوه گذرانده بود اشعاری اجتماعی می سرود. ملا نپس يکی ديگر از شاعران مشهور قرن 18 ، از طايفه تکه که با غزليات عاشقانه اش مشهور است به مسايل اجتماعی دوران خود نيز پرداخته است.

بخشی ها يا نوازندگان ترکمن حافظ ادبيات قوم اند و با خواندن اشعار اديبان به همراه ساز آن ها را در ميان مردم زنده می دارند.